Veel slachtoffers onder kerkuilen door sneeuwval en kou

15 februari 2021

Het leek een zachte winter te worden totdat op zondag 7 februari sneeuw viel en de kou haar entree deed. De stuifsneeuw in Nederland en Vlaanderen zorgde voor problemen bij uilen, zo werden o.a. muizen moeilijk bereikbaar.

En wie de laatste tijd op de waarnemerssite ‘Waarneming.nl’ of op ‘social media’ heeft gekeken, was het wellicht ook opgevallen dat er veel kerkuilen worden gemeld. Het gaat dan vooral om vogels die overdag jagen of dood worden gevonden. Navraag bij diverse uilenbeschermers bevestigt dit beeld, kerkuilen vallen bij bosjes.

Kerkuilen hebben het nu namelijk moeilijk, honger en kou spelen hun parten. Ze leggen nauwelijks vetreserves aan en hebben daardoor in de winter moeite om hun lichaamsgewicht op peil te houden.

De gevonden kerkuilen zijn allen uitgeput en graatmager. Er zijn zelfs waarnemingen van kerkuilen die overdag buiten de kast komen om zich op te warmen aan de zon. De vrieskou in de nacht is het ergst.

Fotografen zijn weliswaar enthousiast over hun spectaculaire platen van jagende kerkuilen. Maar in werkelijkheid is dat jagen op klaarlichte dag een gevolg van ‘voedselstress’.

In vogelrevalidatiecentra is momenteel een toeloop merkbaar van winterslachtoffers, hopelijk komt de dooi dan net op tijd om nog erger te voorkomen. In VRC Zundert worden de laatste dagen veel torenvalken en buizerds binnengebracht, muizeneters bij uitstek.

Philippe Smets (Kerkuilwerkgroep Vlaanderen) ringt ook uilen in het veld op een gestandaardiseerde manier met een mistnet. Hij had afgelopen najaar en winter tot nu toe: 21 velduilen, 22 kerkuilen en 9 ransuilen gevangen in België. Op zondag 7 februari had hij geen uilen, donderdag 11 februari één velduil. Dit wil zeggen dat kerkuilen (en ransuilen) niet 'vluchten' voor de sneeuw. Dat er geen migratie (vorsttrek) is zoals met leeuweriken en kieviten.

Bij Andre Eijkenaar (Kerkuilenwerkgroep Groningen) staat de telefoon roodgloeiend. En hij krijgt via ‘Griel’ veel terugmeldingen binnen van slachtoffers onder kerkuilen. ‘Griel’ is het invoerportaal van het Vogeltrekstation Arnhem waar ringgegevens worden beheerd. De muizenstand was al ingezakt in Groningen en daar komt deze winterweek overheen. Daarbij waren er in Groningen vorig jaar veel late tweede legsels. Het vermoeden bestaat dat het met name deze groep is die massaal het loodje heeft gelegd.

Op de website ‘Nestkastnu.nl’ zijn elf camera’s gericht op en in uilenkasten in Noord-Brabant. Bij de meeste kasten vlogen de kerkuilen in het winterse weer steeds vroeger uit om te gaan jagen. Er werd niet meer gepaard en in twee kasten keerden zelfs de partners niet meer terug. Onzeker is wat er met hen is gebeurd, maar ook hier wordt gedacht aan wintersterfte.

Wat de gevolgen zijn van deze strenge winterperiode voor het komend broedseizoen blijft nog ongewis. Laten we hopen op een herstel van de kerkuilenpopulatie en hun prooien, de muizen.

Foto’s: Andreas Schuering; Mari de Bijl; Mary Mombarg-Post

Met dank aan: Charles Brosens, Anita van Dooren, Andre Eijkenaar, Ruud Leblanc, Marc van Leeuwen, Ger Maatkamp, Mary Mombarg-Post, Jochem Sloothaak, Philippe Smets, Ludo Smets, Rinus Sterken.

Workshop geslachtsbepaling

12 november 2018

Al jaren doet Johan de Jong onderzoek naar de kerkuil. Als landelijk coördinator van de kerkuilenwerkgroep weet hij veel mensen te enthousiasmeren en draagt hij graag zijn kennis over.

Zo heeft Johan o.a. onderzoek gedaan naar geslachtsbepaling op basis van uiterlijke kenmerken. Hij publiceerde hier ook over in de handleiding voor beschermers. Tijdens de jaaravond voor Brabantse uilenbeschermers gaf Johan aan bereid te zijn om een workshop te willen geven over geslachtsbepaling bij kerkuilen. Gerard Panken nam dit najaar vervolgens het initiatief - in samenwerking met Brabants Landschap – om Johan op 10 november uit te nodigen.

Vervolgens werden de dode kerkuilen gemeten en gewogen. Johan had twintig kerkuilen meegenomen die in het verkeer waren verongelukt en konden worden gebruikt voor dit onderzoek.

Van de kerkuilen werden de handpen 8, de kam aan de teennagel, de ruipennen, de vleugellengte en het gewicht bepaald. Elke kerkuil werd door drie mensen op dezelfde wijze onderzocht zodat eventuele meetverschillen werden vermeden. Op basis van deze metingen en de informatie in de handleiding werden de leeftijd en het geslacht bepaald door de cursisten.

Ter controle werden de uilen door Johan opengesneden om het geslacht vast te stellen. Soms was de uitkomst anders dan verwacht door minimale verschillen gemeten bij de bandering van handpen acht. Deze grensgevallen - rond de 7,5 mm – blijken lastig te bepalen, dus bij twijfelgevallen in het veld wordt geadviseerd om geen geslacht te noteren.

Tijdens het open snijden werden ook prooien aangetroffen, tot wel vijf á zes muizen. Het gewicht van uilen kan sterk fluctueren in de dag en gedurende het seizoen. In het broedseizoen worden namelijk eerst de jongen gevoerd en daarna nemen de oudervogels zelf wat over is. Het werd een leerzame en inspirerende dag dankzij de bevlogenheid van Johan voor de kerkuil en het beschermingswerk.

Tekst: Mark Sloendrecht

Foto's: Dis van der Put

Drie kerkuiltjes smoren te Oisterwijk in hun nest: hitte raakt de natuur hard

9 augustus 2018

,,Alle dieren hebben het momenteel moeilijk om aan voedsel en water te komen", weet Van Dooren, die had gehoopt samen met Christien Hermsen en Gijs van der Weerden de jonge vogels te kunnen ringen. ,,Maar ze lagen dood in de nestkast. De oorzaak is waarschijnlijk wel de hitte en het daardoor ook moeilijk aan voedsel kunnen komen. Kerkuilen zijn voornamelijk afhankelijk van muizen."

Lees het hele artikel

De wraak van de muis

2 november 2017

Vrijdag (13-10-2017) mocht ondergetekende met Mark Sloendregt (VWG De Kempen) naar Wageningen om onderzoek te laten doen naar de doodsoorzaak van een Kerkuil, die gestikt zou zijn in een muis. De staart hing zelfs nog uit de snavel. De sectie zou uitgevoerd worden door Hugh Jansman, dierecoloog van Wageningen Environmental Research (Alterra). Helaas was Hugh ziek geworden maar gelukkig waren er twee vervangers: Arnold van den Burg en Kas Koenraads. De heren vonden het ook een vreemd verhaal, omdat jonge Kerkuilen al op de leeftijd van 2 à 3 weken hele muizen naar binnen werken. En bovendien is de Kerkuil een muizenjager en eter bij uitstek.

De sectie begon met een algemeen onderzoek om te kijken of er uitwendige verwondingen waren of botbreuken. Dit was niet het geval. Daarna werd de uil opengesneden en gekeken of er inwendige verwondingen waren. De slokdarm (waar de muis in zat) was intact, maar daar was wel een kleine bloeding te zien. Bij nader onderzoek bleek de halsslagader afgekneld te zijn; naar het lichaam toe zat er nog bloed, richting de kop was deze leeg. Men veronderstelt dat de uil de muis levend naar binnen heeft geslikt. De muis heeft zich verweerd en is gaan bijten. Hij heeft door de slokdarm heen de halsslagader dicht gebeten (zonder de slokdarm of halsslagader te beschadigen) waardoor de bloedtoevoer richting hersenen gestopt werd. Dit was de doodsoorzaak van de uil. Helaas heeft de muis het ook niet overleefd.

De muis bleek een huismuis te zijn. Verder onderzoek wees uit dat het om een2 kj vrouwtje Kerkuil ging (wat wij al vermoedden aan de hand van de bandjes op de vleugel).

Arnold denkt dat een uil wel vaker een levende muis naar binnen schrokt. Waarschijnlijk zullen die muizen zich ook verweren en gaan bijten. Maar onze muis had met grote precisie het juiste plekje gevonden om de uil te laten sterven. Een kans van een op ?????

Na dit alles werd door Arnold op mijn verzoek het darmenstelsel van de uil er uit gehaald omdat ik graag de blindzakken wilde zien. Op de laatste landelijke uilendag had Arnold een lezing gegeven over stikstofdepositie in de Veluwe en de nadelige gevolgen voor o.a. sperwers en koolmezen. Eén van de bevindingen is dat bosuilen succesvoller blijken in hun reproductiesucces door een bepaalde adaptatie: zij beschikken, in tegenstelling tot sperwers, over blindzakken. Deze organen, die normaal vooral dienen voor de fermentatie van plantmateriaal, kunnen bij uilen worden gebruikt om aminozuren (eiwitbouwstenen) te onttrekken uit hun urinezuren. Daarmee kunnen bosuilen aanzienlijk efficiënter met hun voedsel omgaan! Sperwers beschikken niet over blindzakken en hebben mede daardoor eerder last van aminozurentekorten in bijvoorbeeld de Zuid-Veluwe, met dunne, breekbare eierschalen en misvormde embryo’s tot gevolg.

Naast deze Kerkuil werd er ook een dode Buizerd binnen gebracht door Martin (lid van een roofvogelwerkgroep uit het midden van het land). De buizerd was een adult vrouwtje met broedvlek die dood op haar nest werd gevonden met twee levende jongen.

In de krop en keel van de buizerd werden prooiresten van fazant en het hart van een andere vogel - formaat duif – gevonden. Volgens de onderzoekers was het al zeer vreemd dat er resten van twee dieren werden gevonden. Omdat de maag leeg was en de krop vol werd aan vergiftiging gedacht. Normaal gesproken wordt de krop pas gevuld wanneer de maag vol is (de krop is een soort opslagplaats). De onderzoekers denken dat de vogel het eten uit de maag opgebraakt heeft en dat het daardoor in de krop terecht is gekomen. Op basis van sectie kon worden geconcludeerd dat de buizerd moet zijn gestorven door het eten van vergiftigd aas. Ook had de Buizerd een verkrampte rechterpoot wat eveneens kan duiden op vergiftiging. Daarom wordt aangifte gedaan van roofvogelvervolging. De samples worden samen met het sectieformulier bewaard. Fazant wordt als vergiftigingsaas nummer een genoemd door de onderzoekers.

Nog even over de broedvlek. Ik dacht dat deze alleen intact bleef als het vrouwtje de eieren bebroedt. Via de broedvlek brengt ze haar lichaamswarmte rechtstreeks over op de eieren. Dit vrouwtje had jongen van ongeveer twee weken oud. De broedvlek was nog steeds helemaal aanwezig. Geen spoor van nieuwe veervorming. Nu blijkt dat het vrouwtje deze broedvlek ook gebruikt in de kleine jongen-fase. Er zit een ingewikkeld stelsel van bloedvaten die omgekeerd werken. Normaal vernauwen de vaten wanneer ze in aanraking komen met iets dat kouder is dan hun eigen temperatuur (bijvoorbeeld de eieren). In dit vatenstelsel werkt het omgekeerd: deze vaten verwijden zich zodra ze in aanraking komen met iets dat kouder is. En zo blijven de eieren en de kleine jongen lekker warm.

Wageningen Environmental Research is gespecialiseerd in breed ecologisch onderzoek naar o.a. doodsoorzaken bij diverse dieren, variërend van roofvogelvervolging tot aanrijdingen met otters. Helaas moeten de onderzoekers werken met een beperkt budget en werden ook deze secties kosteloos en buiten het reguliere onderzoek om gedaan.

Door het gebrek aan een centraal punt of persoon, waardoor vogels met twijfelachtige doodsoorzaak kunnen worden onderzocht, blijven de doodsoorzaken van o.a. veel uilen en roofvogels onbekend. Momenteel bestaat er geen subsidie voor het doen van dergelijke dissecties, maar voor een relatief laag bedrag (bijvoorbeeld 1 jaarsalaris gesubsidieerd door de overheid) zou dergelijk onderzoek al mogelijk zijn. Daarmee zou het onderzoek naar bedreigingen voor vogels (bijvoorbeeld door gifstoffen) en de ware toedracht hiervan kunnen worden gebruikt om oplossingen voor dergelijke problematiek te creëren.

Om die reden willen we (Mark Sloendregt en Christien Hermsen) een brief opstellen om de politiek te vragen dit onderzoek structureel en financieel te ondersteunen om zo de natuur te beschermen.

De onderzoekers Kas Koenraads en Arnold van de Burg zijn momenteel ook bezig met het schrijven van een boek: De Ecomorfologische Vogelatlas. In het boek wordt de relatie gelegd tussen de morfologie (vorm en structuur) en de ecologie (levenswijze) van vogels. Met andere woorden: hoe hebben vogels zich aangepast aan hun manier van leven? Het begin wordt gemaakt met Europese vogels, maar spoedig zullen ook soorten van andere werelddelen aan bod komen. De secties op de snijtafel dienen daarbij als uitgangspunt. Ook een foto van de ‘kerkuil met muis’ zal dienen als illustratie voor de atlas. Deze unieke anatomische vogelatlas zal pas over enige jaren worden uitgegeven, maar tussentijdse producties en uitgaven zullen eerder verschijnen. Naast het geven van wetenschappelijke informatie is het doel van de atlas voornamelijk gericht op natuurbescherming: gedurende het project zullen Kas en Arnold alle mogelijkheden aangrijpen om via media, workshops en lezingen het draagvlak van het grote publiek voor vogel- en natuurbescherming te vergroten. Het uitvoeren van de dissecties en uitwerkingen en het enthousiasmeren van een breed publiek voor natuurbescherming zijn tijdrovend. Daarom zijn sponsoren voor dit project welkom!

Natuurfotograaf André Eijkenaar op bezoek

4 mei 2017

Op koningsdag kregen wij de koning der natuurfotografen, André Eijkenaar, op bezoek. André is de hofleverancier op fotogebied van alle uilenwerkgroepen.

Naast het fotograferen heeft André ook actief meegewerkt tijdens de eerste kastcontroles van de steenuil. We hebben volop geprofiteerd van zijn enthousiasme: het dragen van de ladder, het controleren van de kasten. Daarnaast hebben we veel van elkaar kunnen leren. Eigenlijk is André een kerkuilenman, maar hij draagt de steenuil een warm hart toe. Hij vond het des te leuker omdat er in Groningen (waar hij vandaan komt) nog maar 12 broedpaartjes van de steenuil zijn.

André heeft naast het veldwerk de tijd genomen om zijn tentje op te zetten op een steenuilenerf. Hier heeft hij mooie foto’s kunnen maken van de steenuil waar wij erg blij mee zijn. Op het uilenerf was onlangs ook een kerkuilenkast geplaatst. De kerkuil leek sinds plaatsing van de kast echter verdwenen, volgens de erfbewoners. André kwam er achter dat niet alleen de steenuil maar ook de kerkuil aanwezig is op het erf, en dat naar alle waarschijnlijkheid beide uilen hier aan het broeden zijn.

Het spel van aantrekken en afstoten bij kerkuilen

18 februari 2015

De allereerste kennismaking wordt gekenmerkt door heftige conflicten tussen het krachtige vrouwtje en aanvankelijk nog schuwe mannetje. De beelden op de onderstaande link zijn van de eerste ontmoeting. Na de conflicten bleek de zaak al snel beklonken. (Video-opname: Rinus van den Boomen)

Goed muizenjaar en tweede broedsels.

18 januari 2015

De kerkuil kan meerdere succesvolle broedsels per jaar hebben. Dat gebeurd alleen als er voldoende voedsel (muizen) beschikbaar is. Het vrouwtje komt dan opnieuw in goede conditie om eieren te leggen. Op verschillende locaties in Brabant is bekend dat er op dit moment tweede broedsels zijn!

Webcamopname van Rinus van den Boomen. Fixeergedrag van jonge kerkuilen.

Voorzichtig herstel kerkuilen in Haaren en Oisterwijk.

18 januari 2015

Vorig jaar hadden wij in ons gebied geen enkel broedgeval en maar in één kast een paartje. Daarvan sneuvelde halverwege het jaar ook nog een van de partners. Gelukkig kwam er al snel een nieuwe partner bij. Verder waren er op een enkele losse waarneming na geen bewoonde kasten. De winters van 2011/2012 en 2012/2013 hebben blijkbaar hun tol geëist.

Dit jaar begon gelukkig iets beter. De uil met zijn nieuwe partner heeft in april 3 jongen gekregen. Deze zijn ook geringd. Bij het ringen bleek dat een van de volwassen uilen een ring droeg. Hij bleek in 2007 geringd te zijn. De 3 jongen zijn succesvol uitgevlogen en dit paar heeft inmiddels weer 4 jongen groot gebracht in een andere kast die ook op het terrein hangt.

Verder zijn er op 5 plaatsen wel kerkuilen waargenomen maar heeft het tot op heden nergens tot broedgevallen geleid.